Aan het begin van onze reis wilden we een ontmoeting organiseren met alle familieleden die in Turkije zijn. Het idee was om dat te doen tijdens het offerfeest bij Dima’s oudste broer Tariq, die in de stad Bursa woont. Bursa ligt aan de andere kant van de Zee van Marmara en is vanuit Istanbul gemakkelijk te bereiken met de boot. Dima’s broer Nabil die in het zuiden van Turkije woont zou aanzienlijk meer moeite moeten doen: vanuit zijn woonplaats is het een busreis van 17 uur. We bellen hem aan het begin van ons verblijf in Istanbul met dit voorstel en horen dan dat er een veel grotere complicatie is: Syriërs in Turkije mogen niet vrij reizen. Zij moeten toestemming vragen bij de Turkse autoriteiten voor een reis buiten hun woonplaats en in de regel wordt die alleen toegekend bij een overlijden. Enkele dagen later laat Nabil weten dat hij inderdaad geen toestemming krijgt. Om precies dezelfde reden zal ook Farida en andere familie in Istanbul niet naar Bursa kunnen reizen. Er zit dus niets anders op: Dima en ik reizen met zijn tweeën naar Bursa. De concessie die we aan de achterblijvers doen is dat we een week eerder gaan en met het offerfeest in Istanbul zijn.

REISVERBOD EN ANDERE RESTRICTIES

Wat de situatie van Syriërs in Turkije sterk compliceert is dat zij geen vluchtelingenstatus hebben. De Turkse overheid heeft hen een collectieve status gegeven van ‘tijdelijke gasten’. Dat betekent dat zij geen aanspraak kunnen maken op voorzieningen die op langere termijn bijdragen aan het opbouwen van een nieuw leven in Turkije. Zij krijgen een ID-kaart – de ‘kimlik’ – die ‘tijdelijke bescherming’ biedt, een tijdelijke geldigheidsduur heeft en dus regelmatig verlengd moet worden, en die gekoppeld is aan de plaats waar zij na aankomst zijn geregistreerd. Sinds de EU-Turkije deal van 2016 is de toegang tot onderwijs en medische zorg voor Syriërs in Turkije wel wat verbeterd, maar hun rechtspositie is heel kwetsbaar gebleven. Dat wordt steeds duidelijker nu veel Turken de buik vol hebben van het grote aantal Syriërs in het land. Er is geen land dat meer Syriërs herbergt dat Turkije en naarmate hun verblijf in Turkije langer duurt, leidt het in toenemende mate tot spanningen. Syriërs worden steeds vaker geconfronteerd met geweld en intimidatie. Dat komt niet in de laatste plaats door de grote economische problemen en krapte op de woningmarkt. Omdat het voor Syriërs vrijwel onmogelijk is om een werkvergunning te krijgen, zijn zij vaak aangewezen op impopulair en zwaar werk en werken zij voor lagere lonen dan Turken. Nu de werkloosheid onder Turken zo is toegenomen, voelt dit voor Turkse werkzoekenden als oneerlijke concurrentie. Daar komt bij dat veel Syriërs – ondanks een registratie elders in Turkije – vanwege de grotere kansen op werk naar steden als Istanbul en Ankara getrokken, wat de relaties in deze steden extra onder druk zet. Met de verkiezingen in 2023 in het vooruitzicht lijkt de Turkse regering aan de onvrede gehoor te geven met steeds strengere regels voor Syriërs en tegelijk door al aanwezige regels aan te scherpen en strikt te gaan handhaven. En zo is het nu verboden om de gemeente te verlaten waar je staat geregistreerd. Dat geldt dus niet alleen voor mensen die elders willen werken, maar ook voor familiebezoek. Als je wil reizen moet je formele toestemming krijgen van de lokale overheid, en die toestemming wordt vrijwel alleen gegeven in geval van overlijden van directe familie. Overtreding van de regels betekent uitzetting naar Syrië.

BURSA

Vanuit Istanbul is het een boottocht van ongeveer twee uur naar Mudanya, een plaats aan de Zee van Marmara dichtbij Bursa. Bij aankomst met de boot duurt het even voor ik in de oude man die ons opwacht trekken herken van de knappe zachtaardige dertiger die oudste broer Tariq ooit was. Maar zijn stem en lach herken ik meteen. Hij is heel blij om zijn zus te zien en in de armen te kunnen sluiten. Hij houdt een taxi voor ons aan en meteen begint het uitwisselen: hij vraagt naar de familie in Nederland en Dima wil alles horen over zijn kinderen en vrouw Lina.

Tariq vertelt dat het leven in Bursa moeilijk is; heel anders dan zij gewend waren in Aleppo. Maar Bursa is wel een heel mooie stad en in zijn ogen beter om te wonen dan Istanbul. In Bursa is het leven rustiger, de lucht is schoner, en het is aanzienlijk goedkoper dan Istanbul. Vooral dat laatste is erg belangrijk. Vanwege Tariq’s leeftijd en zijn gezondheid werkt hij niet meer; beschikbaar werk is te zwaar voor hem. Hij moet het hebben van de inkomsten van zijn zoons en schoonzoon. Ze zijn in Bursa terechtgekomen doordat zijn dochter Darin en jongste zoon Adnan daar woonden. Zij waren samen als eersten van het gezin de grens met Turkije overgegaan en kwamen terecht bij een vriendin van Darin in Bursa. Zij besloten zich daar te registreren. Ze vonden het mooi, zagen dat het goedkoper was dan Istanbul en dachten er gemakkelijker werk te kunnen vinden. Vervolgens kwam hun moeder Lina bij hen wonen, nadat ze met een zus de grens over was gevlucht. Daarna kwam Tariq, die met Dima en haar jongste dochter de Syrisch-Turkse grens over was gevlucht. Ten slotte voegde ook de oudste zoon Ammar zich bij hen, die in Dubai werkte maar daar niet kon blijven. Zo waren ze als gezin dus na lange tijd weer samen.

ARMOEDE

Bij aankomst in Bursa blijkt de taxirit duurder dan Tariq had verwacht. Ik merk dat hij zijn geld zit te tellen. Dima vertelt mij later dat hij niet genoeg geld had. Zij heeft heel onopvallend de rit betaald en hem meteen wat geld toegeschoven. Ze kent de situatie van haar broer. Hij is arm en kan alle hulp gebruiken, maar tegelijk is hij haar oudste broer en weet ze dat het pijnlijk voor hem is om geld van haar aan te nemen.

Tariq woont samen met zijn vrouw Lina en zijn twee volwassen zoons in een driekamerwoning op de tweede verdieping van een klein wooncomplex. Het is een rustige straat in een woonbuurt vlakbij de grote toeristische attractie van Bursa: de teleferik, een kabelbaan van negen kilometer – de langste ter wereld – die de mogelijkheid biedt om met tussenstops in lager gelegen bergen naar de hoogste berg in de omgeving van Bursa te gaan, de Uludağ. De baan schijnt een fantastisch uitzicht te bieden over Bursa en omgeving. Tariq spreekt er vol trots over en vertelt dat zijn dochter Darin enkele jaren gewerkt heeft bij het eindpunt. Ze ging dan met de kabelbaan omhoog naar haar werkplek. Hij is er zelf ook meerdere keren geweest en ook Dima is er geweest. Inmiddels werkt Darin daar niet meer. Zij is anderhalf jaar geleden getrouwd met een man uit Libanon, die vanwege de slechte werkgelegenheid in Libanon naar Turkije was gekomen om te werken. Tot haar huwelijk woonde Darin bij haar ouders en broers in huis.

ALS VROEGER

Terwijl we de trap oplopen komen ons heerlijke etensgeuren tegemoet en Dima roept verrukt uit: “Ik ruik het huis van mijn familie!” Binnen treffen we Lina en Darin die al sinds gisteren aan het koken zijn: verschillende varianten van de culinaire specialiteit ‘kibbeh’ wachten ons op met prachtige salades. Ook jongste zoon Adnan is er. Anders dan Tariq is Lina nauwelijks veranderd en oogt zij jonger dan ze inmiddels moet zijn. Darin was een heel jong meisje toen ik haar voor het laatst zag, maar ik herken haar aan haar felle bruine amandelvormige ogen en mooie dikke haar. Haar broer Adnan is 28 en heb ik alleen een keer als baby gezien. Hij omhelst zijn tante en begroet mij verlegen. Hij werkt bij een bedrijf dat huishoudelijke apparaten onderhoudt, maar vandaag heeft hij vrij. Zijn oudste broer Ammar heb ik als klein jongetje meegemaakt. Darin vertelt me dat hij kapper is en pas vanavond rond 22.30 thuis komt. Door het offerfeest volgende week heeft hij het nu extra druk: iedereen wil er dan mooi uitzien.

Dima informeert naar Ammar. Hij is inmiddels 36. Zijn ouders vertellen dat hij wil trouwen. Hij heeft drie jaar geleden via een dating app een Palestijns meisje uit Gaza ontmoet. Ze spreken elkaar regelmatig online en willen trouwen, maar dat kan niet. Zij kan Gaza niet uit en kan geen visum voor Turkije krijgen. Omgekeerd wordt hij niet toegelaten tot Israël. Ook kan hij niet terug naar Turkije wanneer hij het land uit zou gaan. Een meisje vinden in Bursa is volgens Tariq onmogelijk. Ze kennen wel wat Palestijns-Syrische gezinnen in Bursa met dochters maar die vragen een dermate hoge bruidsprijs (mahr) voor hun dochters dat dit onbereikbaar is voor de zoons van Tariq en Lina. Het is handel, zegt Tariq.

We kijken wat oude foto’s uit Aleppo. Een deel daarvan is ooit door mij gemaakt, een ander deel ken ik niet. We halen herinneringen op aan hoe het was. Het is gezellig en vertrouwd. Begin van de avond zitten Dima, Darin, Lina en ik op het balkon als er beneden een pick-up volgeladen met watermeloenen langs rijdt. Lina en Tariq komen in fracties van seconden overeen dat er meloen moet komen. Lina roept naar beneden en de auto stopt. Even later staan Tariq en Adnan beneden en zoeken twee mooie meloenen uit. Tot het donker wordt zitten we op het balkon, eten meloen, drinken thee, knabbelen bizr (ongepelde zonnebloempitten), en praten. Het voelt bijna als vroeger in Aleppo.

ZONDAGMARKT

De volgende ochtend wil Dima naar Darin om haar huis te bekijken. Darin heeft ons uitgenodigd voor de lunch en van haar uit kunnen we eind van de middag naar de boot om weer terug naar Istanbul te gaan. Ik wil graag nog iets van Bursa zien en ga met Tariq mee naar de zondagmarkt in het centrum van de stad. Daar gaat hij iedere week heen omdat groenten en fruit daar goedkoper zijn dan in de winkels in zijn buurt. We lopen met zijn allen naar de bushalte, waar Tariq en ik een andere bus nemen dan de anderen. Volgens Tariq wordt het pas begin van de middag wat drukker op de markt en zijn er dan ook meer kramen open. Er is genoeg tijd om mij de oude stad te laten zien. Hij laat me de oude karavanserai (Koza Han) zien. Nu zitten er winkels in de oude kamers aan de zuilengalerijen. De binnenplaats is een groot terras geworden. Het staat vol rode parasols en tafels en stoelen die vrijwel allemaal bezet zijn. We kijken er vanaf de galerij op de eerste verdieping op neer. We lopen door en Tariq wijst naar een grote oude moskee: dat is de grote moskee, zegt hij, de Ulu Cami. Hij dringt erop aan dat we naar binnengaan en ik ben blij dat ik me door hem heb laten overhalen om, ondanks de temperaturen, toch dat warme gewaad van kunststof aan te trekken dat ik bij de entree krijg aangeboden. De schoonheid van deze moskee komt veel meer bij mij binnen dan de wereldberoemde moskeeën die ik intussen in Istanbul heb bezocht. Niet de pracht en praal van de Aya Sofia maar een bijna ‘strakke’, sobere schoonheid, waardoor de schitterende Arabische kalligrafieën alle aandacht naar zich toetrekken.

Na deze twee toeristische uitstapjes is het tijd voor de markt. Hier wordt Tariq’s armoede me goed duidelijk. Met een zorgelijk gezicht vergelijkt hij overal de prijzen. De gevraagde 10 lira voor een kilo komkommers vond hij te veel. Een stukje verderop liggen ze voor 8 lira, en dat vindt hij nog steeds te veel: als we nog iets verder lopen zie je ze eerst voor 7 lira en daarna voor 6 lira liggen, zegt hij, je zult het zien Ada! Hoe verder van het centrum, hoe goedkoper het wordt, maar sommige groenten komen we niet meer tegen. Uiteindelijk gaan we met een schaars gevuld tasje richting Darin.

Foto: Koza Han karavanserai in Bursa, ©Ada Ruis

* Bronnen, o.a.:

https://english.enabbaladi.net/archives/2022/04/syrians-in-turkey-are-lost-in-documents-whirlpool

https://www.nrc.nl/nieuws/2022/05/02/anti-syrische-stemming-in-turkije-verhardt-familiebezoek-aan-syrie-dit-suikerfeest-verboden-a4119501#

Leuk als je reageert! Ik lees alles en reageer wanneer de inhoud daar om vraagt.

Vanavond komt de familie uit Dubai aan: een zus van Umm Tariq, de moeder van Dima en Farida, samen met haar echtgenoot en oudste dochter. Ook deze tante en oom – Umm en Abu Omar – heb ik in 1989 ontmoet. Zij woonden toen al in Dubai maar kwamen iedere zomer naar Aleppo. Deze tak van de familie zit er financieel veel warmer bij dan Dima, Farida, hun broers en hun kinderen. Het is Abu Omar die het appartement van Farida heeft gekocht, waarover ik in het vorige blog schreef. De zussen praten met groot respect over hem en hun tante. De oudste dochter Layla, nicht van Dima en Farida, bezit een ruim appartement in een chique nieuwbouwwijk van Istanbul. Het is daar dat we halverwege de middag verzamelen, zodat we er zullen zijn als zij eind van de middag aankomen.

TREKPLEISTER ISTANBUL

Layla heeft een ruim appartement op de begane grond met een tuin ernaast. Haar dochter Rahaf laat me na aankomst zien dat tussen hun flatgebouw en het volgende gebouw een parkje ligt met een zwembad, ligstoelen en parasols. Zij gaat er ook wel eens zwemmen. De bomen zijn nu nog klein omdat de wijk nieuw is, maar het is de bedoeling dat het hier groen wordt. Layla is iedere zomer vijf weken in haar huis in Istanbul. Daarnaast komt ze kortere periodes rond oud en nieuw en in april. De rest van het jaar wonen haar dochter en jongste zoon in de woning, want zij studeren in Istanbul. Farida vertelt dat het heel gebruikelijk is dat jongeren uit Dubai elders studeren en Istanbul is voor velen favoriet. Het hoger onderwijs is in Dubai volgens haar minder goed en alles in Dubai is erg duur. Later lees ik dat Turkije en in het bijzonder Istanbul sterk in opkomst zijn onder internationale studenten.* Studenten kiezen er om uiteenlopende redenen voor. De kosten van wonen, levensonderhoud en activiteiten zijn belangrijke factoren, maar wat ook vaak gehoord wordt is dat studenten de diversiteit van Istanbul waarderen. Het ligt op het kruispunt van ‘oost en west’ en verschillende levensstijlen ontmoeten elkaar en leven samen. Dat maakt het makkelijker om je thuis te voelen. Daarnaast wordt ook de kwaliteit van het onderwijs positief gewaardeerd. Hoewel Turkije niet tot de EU hoort, neemt het hoger onderwijs wel deel aan het ‘Bolognaproces’, waarin deelnemende landen hun hoger onderwijs steeds meer op elkaar afstemmen door gedeelde kwaliteitsstandaarden, de bachelor-masterstructuur en het Europese studiepuntensysteem. Turkse universitaire diploma’s zijn daarom ook erkend in Europa. De veel grotere toegankelijkheid van studeren in Turkije maakt het een favoriete bestemming voor internationale studenten, vooral uit landen in het Midden-Oosten en Azië. Ook de kinderen van Layla studeren hier en wonen met plezier in het riante appartement van hun ouders.

HOOGGEËERD BEZOEK

Een uur na onze aankomst stopt de taxi met nicht Layla en haar ouders naast het gebouw. Wij snellen naar de voordeur en als ik er ben is een vrouw al druk bezig met de koffers. Het blijkt Shanti te zijn, de Sri Lankaanse hulp van nicht Layla. De aankomst is een ware happening. Layla en haar ouders dragen mooie kleding en hebben veel bagage bij zich.

Layla vertelt later dat Shanti al 26 jaar bij haar is. Ik herinner me de huishoudelijke hulpen uit Sri Lanka, Bangladesh, Pakistan, India en enkele andere Aziatische landen die in Syrië werkten bij welgestelde gezinnen, waaronder ook Nederlandse expats die voor Shell of de ambassade werkten. Altijd vrouwen en vaak hadden zij kinderen en andere familie in hun herkomstland die zij op deze manier onderhielden. In de Verenigde Arabische Emiraten, waartoe ook Dubai behoort, springt dit nog veel meer in het oog. De VAE zijn zeer rijk en inkomens liggen hoog. Oorspronkelijke inwoners van Dubai, de Emiratis, vormen een kleine minderheid van slechts 10 à 15%. Veruit het grootste deel van de bevolking zijn expats en migranten vanuit de hele wereld. Van deze laatste groep maken ‘domestic workers’ zoals Shanti, een groot deel uit. Zij werken voor rijk geworden migrantenfamilies, zoals de familie van Dima, of voor Emiratis. Veel van deze vrouwen in Golfstaten, maar ook in andere Arabische landen zoals Libanon en Jordanië, bevinden zich in zeer kwetsbare omstandigheden. Ze hebben veelal te maken met het ‘kafala systeem’, dat maakt dat zij rechteloos zijn en in hoge mate afhankelijk van hun werkgever. In sommige landen is het beter dan in andere landen en sommige huishoudelijke hulpen hebben meer geluk dan anderen. Shanti lijkt een relatief goede werkgever gevonden te hebben in de nicht van Dima en Farida. Layla noemt Shanti deel van de familie. Ze is weliswaar vanaf het moment van aankomst druk met de koffers en het voorbereiden van de maaltijd, maar ze wordt betrokken bij gesprekken en lijkt een warme band te hebben met Layla’s kinderen, die ze van kleins af aan kent. Layla is begin vijftig, hoogopgeleid en succesvol. Ze is directrice van een meisjesschool en straalt zelfvertrouwen en charisma uit: letterlijk en figuurlijk stevig, zo gauw zij binnen is zijn ieders ogen op haar gericht. Ik zie het respect in de ogen van mijn vriendinnen uit Aleppo voor hun rijke oom, tante en nicht en begrijp hun bewondering wel. Ook ik voel me wat gewoontjes in hun bijzijn…

HENNA EN HUWELIJK

Dit jaar wordt het bezoek van Layla en haar ouders gekleurd door het aanstaande huwelijk van Layla’s dochter Rahaf en dat is dan ook een belangrijk gespreksonderwerp. Rahaf gaat trouwen met de broer van een buurvrouw in het luxe flatgebouw in Istanbul. Deze buurvrouw en haar familie komen ook uit Syrië, uit Damascus, maar anders dan de familie van Rahaf zijn zij geen Palestijnen. Layla vertelt dat het hennafeest van Rahaf over twee weken is, vlak na mijn vertrek. Binnen een week daarna zal het huwelijk zijn. Het hennafeest is de verloving en alleen voor vrouwen, hoewel de verloofde ook kort aanwezig zal zijn. Verder is het vooral feestelijk met veel dansen, zingen, lekker eten en natuurlijk henna!

Nadat we opnieuw sfiha gegeten hebben, meegenomen door Dima en Farida, is het tijd voor de cadeaus die Dima uit Nederland heeft meegenomen en Layla uit Dubai. Kledingstukken, flessen parfum en schilderijtjes worden uitgewisseld. Daarna pakt Layla de spullen uit die ze heeft meegenomen voor het hennafeest en de bruiloft van Rahaf. Voor het hennafeest heeft zij een prachtige witte jurk met rood Palestijns borduurwerk aan de randen voor Rahaf laten maken en wil dat zij het past. De jurk staat heel mooi maar is Rahaf een beetje te groot: morgen zullen ze ermee naar een naaiatelier gaan om het goed passend te laten maken. Layla laat een mandje zien: dat is een van de hennamandjes. Daar komen de cadeautjes voor de gasten in en de vrouwen van de familie zullen er eerst mee ronddansen voor de geschenkjes worden uitgereikt. De muziek gaat aan en Rahaf danst in haar mooie te grote jurk. De vrouwen dansen om haar heen terwijl ze om de beurt het mandje boven hun hoofd houden en het vervolgens aan een ander doorgeven. De oude Abu Omar kijkt er glunderend naar vanuit zijn stoel. Er komt nog veel meer mooi Palestijns borduurwerk uit de koffers van Layla. Tijdens het hennafeest zal alle vrouwelijke familie ook Palestijns borduurwerk dragen. Iedereen heeft zelf zwart-witte kleding voor het hennafeest maar zal er iets overheen dragen met Palestijns borduurwerk, dat Layla heeft meegenomen. Dima krijgt een verfijnde zwarte omslagdoek met rood borduurwerk, Farida krijgt een chique zwart jasje met rood borduurwerk langs de randen. Ze trekken het aan en vragen of ik het mooi vind: ja zeker, Palestijns borduurwerk is prachtig!!

Vervolgens komen er allerlei versieringen uit de koffers van Layla. Voor op de tafels bij de bruiloft en ook cadeautjes voor de gasten. Voor de bruiloft heeft Layla gekozen voor de symboliek van de olijftak (symbool van Palestina) en de jasmijn (symbool van Damascus). Ik zie ovale houten schilderijtjes met de namen van het bruidspaar gekalligrafeerd en erom heen versieringen van olijftakken en jasmijn.

NOG MEER FAMILIE

Intussen was het 22 uur en was ik moe van het familiegedruis. Ook Dima lijkt naar huis te willen, maar Layla zegt dat we niet weg kunnen: binnen een uur zal de bruidegom met zijn ouders en andere familie komen om kennis te maken met de familie van Rahaf. De ouders, broer en zus van Rahaf’s aanstaande man wonen in Zweden en zijn eveneens net aangekomen. Ook deze familie is tijdens de oorlog verspreid geraakt over diverse landen.

Na hun komst blijven we nog even zitten. Om me heen kijkend zie ik pas goed hoe divers en transnationaal de familie is geworden: Palestina, Syrië, Dubai, Turkije, Nederland, Zweden, Sri Lanka. Vanuit deze kleine groep lopen naar al die landen lijntjes die elkaar kruisen. Na een kwartier stappen Dima, Fouzia en ik alsnog in een taxi en gaan naar huis. Farida gaat niet mee, zij blijft bij Layla slapen. Fouzia zal bij Dima en mij slapen, omdat het te laat is geworden om nog alleen naar huis te gaan.

Daar waar ik inmiddels een lichte familieverzadiging begin te voelen en verlang naar een dagje alleen zijn, bloeit Farida met de dag meer op. Zij geniet met volle teugen van alle familie om zich heen. Bij deze mensen hoort zij en voelt zij zich goed. Het is voor haar het broodnodige tegenwicht tegen de lange eenzame maanden alleen thuis en met steeds minder familie in de nabije omgeving, want wie de kans krijgt om door te trekken naar een land met meer bestaanszekerheid doet dit. Ze heeft in de afgelopen jaren al veel familie moeten uitzwaaien, en weet dat er meer familie zal volgen.

Foto: ingelijst Palestijns borduurwerk van dabke dans bij een huwelijk, ©Ada Ruis

* Bronnen: https://www.researchgate.net/publication/350874314_Why_do_international_students_choose_Turkish_universities_and_what_are_the_challenges_they_encounter

https://www.researchgate.net/publication/318471091_Higher_Education_and_Syrian_Refugee_Students_The_Case_of_Turkey

Leuk als je reageert! Ik lees alles en reageer wanneer de inhoud daar om vraagt.

Eind van middag komen Dima en ik aan op het vliegveld van Istanbul, waar Dima’s veertienjarige kleinzoon Mohammed ons ophaalt. Hij is samen met een oom, die een auto heeft, en is dolblij zijn oma na ruim vier jaar weer te zien. Mohammed is het enige kind van Dima’s oudste zoon Ahmed en haar schoondochter Malika. Tijdens haar jaren in Istanbul woonde Dima bij hen in huis en ze heeft een sterke band met Mohammed en zijn moeder Malika. Tijdens de rit in de auto draait Mohammed zich voortdurend om naar Dima, die naast mij op de achterbank zit; hij straalt haar toe en vertelt honderduit. Mohammed en zijn oom – broer van zijn moeder – brengen ons naar het huis van Farida, de zus van Dima. Het is meer dan een uur rijden: Istanbul is niet alleen druk, maar ook enorm groot!

Farida woont in een volkswijk waar veel Syriërs wonen. Ik weet van Dima dat zij enorm veel geluk hebben gehad met deze woning: zij hebben een oom, de echtgenoot van een zus van hun moeder, die al bijna veertig jaar in Dubai woont en daar rijk is geworden. De tak van de familie waaruit Dima en Farida komen was ook in Aleppo al arm. Toen deze oom zes jaar geleden de situatie van zijn nichten Dima en Farida zag, de enige dochters van de oudere zus van zijn vrouw, besloot hij hen te hulp te schieten en een appartement voor hen te kopen. Farida zou daar kunnen wonen en Dima zou er kunnen zijn wanneer zij in Istanbul haar kinderen, kleinkinderen en andere familie op zou zoeken. Farida heeft als oudere gescheiden vrouw met twee volwassen zoons geen perspectief op toegang tot een ander land. Bovendien heeft zij weinig geld: ze heeft geen werk en haar kinderen hebben beperkte mogelijkheden om haar te helpen. Haar oudste zoon woont in Dubai en stuurt haar maandelijks wat geld. Haar jongste zoon woont in Istanbul. Hij is getrouwd en verdient onvoldoende om ook zijn moeder te onderhouden. Dankzij haar oom heeft Farida in Istanbul een eigen plek waar ze comfortabel kan wonen en waarvoor zij niet hoeft te betalen. Dat maakt haar leven aanzienlijk makkelijker en prettiger.

Ik ben benieuwd naar Farida. Ze is twee jaar jonger dan Dima en ik, en ook met haar heb ik in Aleppo veel tijd doorgebracht. Maar anders dan met Dima heb ik tussentijds geen direct contact met Farida gehouden. Berichten over haar kreeg ik via Dima en haar moeder, die een jaar geleden is overleden. Farida heeft met haar twee zoons enkele jaren in Dubai gewoond bij haar toenmalige echtgenoot. Na haar echtscheiding is ze daar nog even blijven wonen, maar de laatste jaren voor de oorlog woonde ze weer in Aleppo.

WARM WELKOM

Wanneer we in de straat van Farida aankomen, herken ik haar huis door de vrouwen die op een balkon staan en enthousiast naar ons zwaaien. We zwaaien terug en Dima noemt wie ze allemaal op het balkon ziet staan: haar dochter Noor, schoondochter Malika, schoonzus Fouzia en de tienjarige zoon en vijfjarige dochter van Noor. Noor ken ik nog als heel jong meisje, Malika zie ik voor het eerst, en Fouzia heb ik één keer ontmoet toen ze een kersverse bruid was, ruim twintig jaar geleden. Terwijl we uitstappen snellen Noor en Malika naar beneden om ons te helpen met onze bagage.

Farida woont op de eerste verdieping en wacht ons op in de deuropening. Ze is meer veranderd dan Dima en ik heb aanvankelijk moeite om de jonge vrouw in haar terug te zien die ze was toen ik bij haar familie logeerde. Maar al snel komt dat terug: ik herken haar manier van lopen en bewegen, haar houding. En later komen daar haar grapjes en plagende humor bij. Ja, dit is Farida! Binnen is het meteen een drukte van jewelste met Dima als middelpunt. Iedereen is opgewonden en praat door elkaar. Intussen belt Dima met haar dochter in Nederland en haar dochter in Aleppo om te vertellen dat ze is aangekomen. En met een videoverbinding op de telefoon van Noor haken schoonzus Lina en haar dochter Darin aan, die in Bursa wonen.

VROUWEN ONDERLING

De vanzelfsprekende vertrouwdheid en intimiteit van de vrouwen onderling treft me meteen weer. Farida heeft gisteren een ‘hijama’ behandeling laten doen, een vorm van aderlating waarbij kopjes op verschillende plaatsen op het lichaam worden geplaatst en vacuüm worden getrokken. Het idee is dat op die manier ‘verkeerd bloed’ met gifstoffen uit het lichaam wordt getrokken en blokkades worden opgeheven, waardoor het zelfherstellend vermogen van het lichaam wordt versterkt. Het is een alternatieve behandeling, die ook in Nederland wordt toegepast en waarover – zoals ook bij andere alternatieve geneeswijzen – de meningen uiteen lopen. Farida heeft grote rode bloeduitstortingen op verschillende plekken op haar lichaam en voelt zich sinds de hijama niet zo goed. Ze laat de plekken op haar buik en rug zien. De dames bekijken het nauwgezet, zeggen wat ze ervan vinden en stellen haar gerust: hijama is echt goed, maar je moet het even tijd geven.

Dima is meteen helemaal thuis. Het is warm en zij trekt het grootste deel van haar kleren uit. In een legging en mouwloos hemdje haalt ze de talrijke cadeaus uit haar koffer. Noor zegt tegen haar moeder: “Hé, waarom draag jij geen bh? Loop je al de hele dag zo rond, gekkie?” Ze geeft Dima een liefdevol mepje tegen haar borst. Dima heeft allerlei kleding meegenomen, maar weet niet wie wat past. De kleren worden meteen gepast door de dames en zij zijn heel eerlijk in hun oordelen: nee, dat staat jou niet, dat is beter voor mij of voor die en die; dat is te klein/te groot voor jou etc. Er wordt veel gelachen. Veertienjarige Mohammed helpt zijn tante Noor om een sexy, strak jurkje over haar hoofd heen uit te trekken. Ik denk aan mijn lieve neven, maar zie dit bij ons in de familie toch niet zo snel gebeuren… Destijds in Aleppo was het een van de eerste eyeopeners voor mij: vrouwen onderling bleken eindeloos veel intiemer en opener te zijn over alles wat met hun lichaam en met seksualiteit te maken had dan ik kende vanuit Nederland. Ik herinner me mijn verwarring en ongemakkelijkheid hierover: de vrouwen hielden mij onbewust een spiegel voor waarin ik heel duidelijk mijn eigen taboes en ongemak zag. De beeldvorming in Nederland dat moslims preuts zijn en omgeven door taboes rond seksualiteit, gaat samen met fixatie op hoofddoeken en kleding van vrouwen en veronderstellingen over hun onderdanigheid en onderdrukte seksualiteit. Maar de vrijheid en openheid van vrouwen onderling laat zien dat het veel genuanceerder ligt.

FAMILIE

Als de kleren verdeeld zijn en is uitgekozen wat naar familie gaat die er nu niet bij is, verdwijnen Noor, Malika en Fouzia naar de keuken om het eten te halen en deels op te warmen. Ze hebben van tevoren twee soorten ‘sfiha’ gehaald, dunne pizza met (lams)gehakt dat op verschillende manieren gekruid kan zijn. De sfiha wordt opgewarmd en er verschijnen salades en rauwkost op tafel; om te drinken is er een kan ayran, een yoghurtdrank. Later begrijp ik dat Noor en Malika eerder uit hun werk zijn gekomen en dit nog net voor onze aankomst konden kopen. Beiden maken lange werkdagen, waardoor ze normaal gesproken pas rond 20 uur ’s avonds thuis zijn. Dit eten is gemakkelijk maar ook feestelijk en lekker. Het is een luxe die zij zich alleen voor bijzondere gelegenheden permitteren. Als we klaar zijn ruimen zij de boel weer op. Farida zit stil naast me en kijkt naar de bedrijvigheid om zich heen. “Familie is iets moois”, zegt zij dan.

In de komende dagen ga ik de betekenis van Farida’s uitspraak steeds meer doorgronden. Voor haar is de komst van haar zus en mij een gebeurtenis die haar leven flink ‘opschut’. Normaal gesproken ziet zij haar familie niet vaak. Istanbul is zeer groot. Haar zoon woont op ruim anderhalf uur reizen met het openbaar vervoer. Noor en Malika maken lange werkweken en ook naar hen is ze meer dan een uur onderweg. Fouzia, die getrouwd is met Farida’s broer Aziz, woont iets dichterbij. Toch ziet zij hen niet vaak. Vanwege Dima is er nu intensiever contact, maar meestal heeft Fouzia meer contact met haar eigen familie. Ze komt uit een groot gezin van wie nu vijf broers en zussen in Istanbul wonen. Allemaal in dezelfde buurt. Dat is heel fijn, zegt Fouzia, want het lijkt een beetje op hoe het in Aleppo was. Toen Dima nog in Istanbul woonde zag Farida de familie vaker. Daar zorgde Dima voor. Inmiddels woont zij al bijna vijf jaar alleen in het appartement. Behalve enkele buurvrouwen, spreekt zij soms dagenlang nauwelijks andere mensen. Later vertelt ze dat ze zich regelmatig eenzaam voelt. Nu Dima er is verandert alles: alle komende dagen zullen gevuld zijn met familie.

SPIL

Wat ik in deze dagen steeds beter zie is dat Dima, ook in de ogen van andere familieleden, de spil van de familie is. Vanaf onze aankomst is zij constant aan het bellen met familieleden: in Turkije, in Nederland, in Syrië. Ik wist al dat zij in Nederland altijd veel aan het bellen is met familie. Nu ze dat hier ook doet realiseer ik mij dat het niet uitmaakt waar zij is: er is altijd familie afwezig. Fouzia legt mij later uit dat het ook komt doordat Umm Tariq, de moeder van Dima en Farida, vorig jaar op hoge leeftijd in Aleppo is overleden. Nu Umm Tariq er niet meer is, heeft Dima haar rol overgenomen. Zij is niet alleen de oudste dochter, maar ook heel sociaal: “iedereen houdt van haar”, zegt Fouzia, “daardoor is zij de spil”. Umm Tariq genoot inderdaad groot gezag in de familie en was degene die de familie samenbond. Bij meningsverschillen die de familie aangingen had zij het laatste woord. Geen zoon – en evenmin haar echtgenoot – haalde het in zijn hoofd om tegen haar in te gaan. Dima bevestigt dat zij het onderhouden van de familiebanden als heel belangrijke taak ziet, maar zegt ook dat het haar wel eens te veel wordt. Ze vindt het zwaar nu iedereen op een andere plek woont en de omstandigheden voor veel familieleden zo moeilijk zijn. Ze heeft altijd zorgen om haar kinderen, kleinkinderen, en andere familie. En omdat iedereen ergens anders woont is haar invloed veel beperkter dan vroeger.

Farida denkt dat het vooral gaat om persoonlijkheid en niet om leeftijd. Terwijl zij haar bellende zus observeert zegt ze: “Dat is niks voor mij Ada, steeds maar bellen. Mijn zus en ik zijn anders.” Zij voegt toe: “Het komt ook doordat ik zoons heb, net als jij. Let maar eens op: Dima belt veel vaker met haar dochters dan met haar zoons.” Farida heeft gelijk. Terwijl Dima dagelijks – vaak meermalen – haar dochters aan de telefoon heeft, zijn telefoongesprekken met haar zoons veel zeldzamer en meestal ook korter. Farida’s opmerking laat mij zien dat de vrouwenwereld die ik me van vroeger herinner er nog steeds is, maar nu anders wordt vormgegeven. De telefoon helpt Dima om er een vorm van continuïteit aan te geven. In Aleppo heb ik Dima nooit zien telefoneren en dat is logisch want de familie had helemaal geen telefoon. Dat was ook niet nodig, want mensen kwamen gewoon langs. Alleen in bijzondere gevallen, zoals familie die van ver kwam, werd de telefoon van de buren gebruikt. Het uiteenvallen van de familie maakt dat Dima’s telefoon nu een essentieel middel is om de familiecontacten mee te onderhouden, in het bijzonder met de vrouwen. Farida’s situatie is anders. Haar opmerking lijkt te zeggen dat zij denkt dat dochters haar eenzaamheid hadden kunnen verzachten. Misschien zijn haar pogingen om in contact te komen met haar buurvrouwen (volgend blog, link volgt later) ook een manier om iets terug te vinden van de bedding die de vrouwenwereld voor haar was en die zij kwijt is geraakt?

Foto: samen op de Egyptische markt in Istanbul, ©Ada Ruis